Hiểu đúng về thực phẩm chức năng để tránh rước họa vì tin quảng cáo

Phân biệt rõ thực phẩm chức năng và thuốc

Chia sẻ tại tọa đàm trực tuyến “Thực phẩm chức năng – Hiểu đúng để dùng đúng”, PGS.TS.DS Nguyễn Tuấn Dũng, Nguyên Trưởng Bộ môn Dược lâm sàng, Đại học Y Dược TPHCM, Cố vấn chuyên môn Hệ thống Nhà thuốc Long Châu, cho biết, thuốc và thực phẩm chức năng là hai khái niệm hoàn toàn khác nhau.

Thực phẩm chức năng là những loại thực phẩm thông thường được bổ sung thêm các chất có lợi cho sức khỏe, bao gồm vitamin, khoáng chất, axit amin, axit béo, enzyme, các loại men hoặc lợi khuẩn (probiotic và prebiotic).

Các sản phẩm này phải được công bố hợp pháp bởi Cục An toàn thực phẩm (Bộ Y tế), tức là phải đáp ứng đầy đủ các tiêu chuẩn và quy định hiện hành, trải qua quá trình thử nghiệm, đánh giá tác động đến sức khỏe con người bởi những cơ quan có chức năng nghiên cứu y học. Trong trường hợp sản phẩm được quảng cáo là hỗ trợ điều trị, thì việc nghiên cứu, thử nghiệm phải được thực hiện tại các bệnh viện tuyến tỉnh trở lên.

“Thực phẩm chức năng không phải là thuốc và không có tác dụng điều trị bệnh. Trên nhãn sản phẩm, bắt buộc phải thể hiện rõ hai nội dung “không”. Thứ nhất, không được ghi cơ chế tác dụng. Thứ hai, phải ghi rõ dòng chữ “Sản phẩm này không phải là thuốc và không có tác dụng thay thế thuốc chữa bệnh””, PGS Dũng nhấn mạnh.

Chung quan điểm, BSCKII Đào Trọng Thành, Phó Trưởng khoa Khám bệnh B, Bệnh viện Hữu Nghị, cho biết thêm, về mặt khoa học, thực phẩm chức năng có thể cung cấp cho cơ thể vitamin, khoáng chất, axit amin, axit béo, lợi khuẩn (probiotic), cũng như các enzyme cần thiết. Tuy nhiên, cần nhấn mạnh rằng đây không phải là thuốc.

“Tác dụng của chúng chỉ mang tính điều hòa, hỗ trợ cho quá trình sinh trưởng và trao đổi chất bình thường của cơ thể, chứ không có tác dụng điều trị bệnh. Các vitamin trong thực phẩm chức năng chỉ đóng vai trò khơi mào, tham gia vào quá trình chuyển hóa, chứ không có tác dụng ức chế hay tác động dược lý cụ thể như thuốc”, BS Thành nói.

Ông lấy ví dụ, trong một số cơ chế của thuốc, có loại kích thích quá trình miễn dịch của cơ thể, giúp tăng cường phản ứng bảo vệ. Ngược lại, một số thuốc khác có tác dụng ức chế phản ứng viêm, từ đó giúp hạn chế các phản ứng viêm của tế bào, đặc biệt trong quá trình lão hóa hoặc sự phát triển của tế bào ung thư.

Điều này cho thấy sự khác biệt rõ ràng giữa thực phẩm chức năng và thuốc. Thuốc có tác dụng điều trị, can thiệp vào cơ chế bệnh lý; còn thực phẩm chức năng chỉ hỗ trợ cơ thể duy trì sự cân bằng và hoạt động khỏe mạnh.

Tuy nhiên, hiện nay, thị trường TPCN cũng bộc lộ không ít rủi ro. PGS Dũng ví tình trạng chung như câu “con sâu làm rầu nồi canh”, khiến thực phẩm chức năng bị hiểu sai và mang lại nhiều hệ lụy.

Theo ông, vấn đề quảng cáo thổi phồng là một thực trạng đáng lo ngại. Nhiều nơi không ngần ngại đưa ra những lời lẽ sai lệch, chẳng hạn như “làm sạch lòng động mạch” thay vì thuật ngữ chính xác trong y khoa là “giảm rối loạn lipid máu”.

Bởi vì “mỡ” chỉ là cách gọi khi ở ngoài cơ thể – như trên đĩa thức ăn – còn khi vào cơ thể, nó tồn tại dưới dạng cholesterol và triglycerid. Trong đó, có loại cần tăng (HDL – loại “cholesterol tốt”) và loại cần giảm (LDL – loại “cholesterol xấu”).

Thế nhưng, do ngôn từ quảng cáo quá đà, như “làm sạch lòng mạch”, “bỏ lại quá khứ gầy còm sau lưng”, hay “thuốc giảm béo thần kỳ”, nhiều người bị cuốn theo những lời hứa hẹn viển vông và tin rằng đây là giải pháp thay thế cho thuốc điều trị.

Một vấn đề khác là nguồn gốc và chất lượng sản phẩm. Dù là hàng nhập khẩu hay sản xuất trong nước, mọi sản phẩm đều phải có hồ sơ chứng minh nguồn gốc hợp pháp, trải qua kiểm nghiệm y học tại các cơ quan chức năng hoặc bệnh viện tuyến tỉnh trở lên, và khi công bố ra thị trường phải đạt tiêu chuẩn của Viện Dinh dưỡng Quốc gia. Tuy nhiên, thực tế hiện nay còn nhiều sản phẩm trôi nổi, không rõ xuất xứ, được tung ra thị trường với mẫu mã bắt mắt, giá rẻ, nhưng không đảm bảo chất lượng.

Nguyên nhân sâu xa là do lợi nhuận của thị trường thực phẩm chức năng quá cao. Bởi nhà sản xuất không cần đầu tư nghiên cứu, thử nghiệm lâm sàng, nên chi phí thấp mà lợi nhuận lớn. Từ đó, hàng giả, hàng nhái dễ dàng len lỏi, khiến thị trường thiếu kiểm soát và mất niềm tin.

Cách nhận biết thực phẩm chức năng giả, kém chất lượng

PGS Dũng nêu lên một thực tế người mua thường nhầm, chứ người bán thì không bao giờ “nhầm”. Người bán biết rất rõ mình đang kinh doanh gì – vấn đề là người tiêu dùng phải biết cách chọn lựa nơi uy tín để bảo vệ chính mình.

Trước hết, hãy chọn những cơ sở có nguồn gốc rõ ràng, được cấp phép chính thức. Một nguyên tắc đơn giản là: nếu đó chỉ là người bán dạo, bày hàng bên lề đường, thì khi có vấn đề xảy ra, họ có thể lập tức biến mất.

Còn những đơn vị đầu tư nghiêm túc, có địa chỉ, thương hiệu, và được cơ quan chức năng cấp phép hoạt động, họ sẽ không đánh đổi cả sự nghiệp của mình chỉ vì một chai thuốc hay một hộp thực phẩm chức năng.

Do vậy, người tiêu dùng cần kiểm tra sản phẩm có “visa” – tức là giấy xác nhận công bố sản phẩm do Cục An toàn thực phẩm (Bộ Y tế) cấp phép. Đây là dấu hiệu hợp pháp duy nhất để tin tưởng một sản phẩm được lưu hành chính thức trên thị trường.

Theo ông, thực tế, ngay cả các chuyên gia y tế cũng khó có thể phân biệt thật – giả chỉ bằng mắt thường. Những loại hàng giả, hàng nhái được làm rất tinh vi, từ màu sắc, mùi vị cho đến bao bì. Vì vậy, chỉ thông qua kiểm nghiệm và giấy chứng nhận của cơ quan chức năng mới có thể xác định được chất lượng thật sự của sản phẩm.

Vì thế, điều quan trọng nhất khi mua thực phẩm chức năng là phải xem sản phẩm có “visa” do Cục An toàn thực phẩm cấp hay không. Đó chính là “tấm hộ chiếu” đảm bảo độ tin cậy, giúp người tiêu dùng tránh rơi vào bẫy của hàng kém chất lượng.

BS Thành nêu một số dấu hiệu khá rõ ràng.

Thứ nhất, nếu một loại thuốc hoặc thực phẩm chức năng được quảng cáo rầm rộ, thổi phồng quá mức, xuất hiện ồ ạt trên mạng xã hội với những lời lẽ như “thần dược”, “chữa khỏi mọi bệnh”, “thay thế thuốc điều trị”, lại còn được người nổi tiếng hoặc người có ảnh hưởng trên mạng xã hội quảng bá, thì chắc chắn phải đặt dấu hỏi.

Một sản phẩm tốt thực sự không cần chiến dịch quảng cáo ầm ĩ như vậy, nhất là trong lĩnh vực y dược vốn đòi hỏi chứng minh khoa học rõ ràng.

Thứ hai, nếu sản phẩm đó được bán quá dễ dàng, qua những kênh xách tay, bán dạo, livestream cá nhân, hoặc bày bán tràn lan như “thuốc tráng dương ở chợ trời” trước đây, thì nguồn gốc của nó rất đáng nghi ngờ. Không thể nói tất cả những loại thuốc được bán như vậy đều là hàng giả, nhưng những sản phẩm thổi phồng công dụng, bán không qua kiểm soát và không rõ xuất xứ thường tiềm ẩn nguy cơ rất cao về chất lượng và độ an toàn.

Thứ ba, hiện nay, người dân có nhiều cơ hội tiếp cận y tế hơn trước. Chỉ cần có triệu chứng nhẹ như sốt, người bệnh có thể đến khám trong ngày và được xét nghiệm ngay để biết nguyên nhân, ví dụ cúm A, cúm B hay sốt xuất huyết. Tuy nhiên, mặt trái của sự tiện lợi này là người dân dễ mua phải thuốc hoặc thực phẩm chức năng kém chất lượng.

Ông cho rằng người tiêu dùng cần tỉnh táo, chỉ nên sử dụng sản phẩm có nguồn gốc rõ ràng, được cấp phép lưu hành bởi Cục Quản lý Dược hoặc Cục An toàn thực phẩm (Bộ Y tế), và nên tham khảo ý kiến bác sĩ, dược sĩ trước khi dùng bất kỳ loại thuốc hay thực phẩm chức năng nào.

Như vậy, có thể tóm gọn:

– Thuốc thật không cần “thần thánh hóa”.

– Thuốc an toàn không bán dễ dãi.

– Thuốc đáng tin phải có chứng nhận và nguồn gốc rõ ràng.

Sử dụng thực phẩm chức năng sai – “con dao 2 lưỡi”

Trong quá trình điều trị tại bệnh viện, bản thân BS Thành gặp không ít trường hợp bệnh nhân nhầm tưởng thực phẩm chức năng là thuốc, dẫn đến tự ý giảm liều hoặc ngừng điều trị, gây hậu quả đáng tiếc.

Một trường hợp điển hình là bệnh nhân nữ khoảng 70 tuổi, mắc bệnh tiểu đường nhiều năm. Bà đã được kiểm soát đường huyết ổn định nhờ các thuốc điều trị thông thường.

Tuy nhiên, gần đây, do nghe theo lời khuyên của người quen, bà bắt đầu sử dụng thực phẩm chức năng như dây thìa canh, trà khổ qua rừng với mục đích thay thế thuốc. Chỉ sau một tháng, đường huyết của bà tăng vọt, buộc phải nhập viện cấp cứu.

Một trường hợp khác là bệnh nhân sau thay van tim, đang dùng thuốc chống đông sintrom – loại thuốc phải được bác sĩ điều chỉnh liều hàng tháng để duy trì ổn định.

Tuy nhiên, bệnh nhân này tự ý sử dụng thêm thực phẩm chức năng như Ginkgo biloba (cao bạch quả) và nước tỏi, gừng với suy nghĩ rằng chúng có tác dụng hạ mỡ máu. Sau khoảng một tháng, bệnh nhân xuất hiện tình trạng chảy máu chân răng, các nốt xuất huyết dưới da, phải quay lại bệnh viện kiểm tra.

“Chính các thực phẩm chức năng này đã gây tương tác với thuốc chống đông, làm tăng tác dụng của thuốc, dẫn đến nguy cơ xuất huyết nghiêm trọng. Những trường hợp như vậy cho thấy, dù được gọi là “thực phẩm chức năng”, nhưng nếu sử dụng không đúng cách, đặc biệt là song song với thuốc điều trị, chúng có thể gây ra tương tác nguy hiểm cho người bệnh”, BS Thành phân tích.

Ông một lần nữa nhấn mạnh, thực phẩm chức năng không thể thay thế thuốc, và việc tự ý sử dụng mà không có hướng dẫn của bác sĩ có thể khiến bệnh trở nên nặng hơn, thậm chí đe dọa tính mạng. Khi có bệnh thì cần được điều trị bằng thuốc, còn thực phẩm chức năng chỉ là yếu tố bổ sung và hỗ trợ.

Vai trò của thực phẩm chức năng trong xu hướng chuyển từ chữa bệnh sang phòng bệnh

BS Thành chia sẻ bản thân ông cảm nhận rất rõ là cùng với sự phát triển của xã hội về kinh tế, chính trị và đời sống, nhận thức và hành vi chăm sóc sức khỏe của người dân cũng đã thay đổi sâu sắc.

Nếu như trước đây bệnh nhân chỉ tìm đến bệnh viện khi bệnh đã nặng hoặc triệu chứng rõ ràng, thậm chí có người sốt cả tuần, đau bụng hàng tháng mới đi khám thì nay chỉ cần thấy mệt hoặc có dấu hiệu bất thường trong vài ngày, thậm chí vài giờ họ đã chủ động đến các cơ sở y tế để kiểm tra.

Điều đó cho thấy sự sẵn có và thuận tiện của hệ thống y tế hiện nay cùng với đời sống kinh tế xã hội được nâng cao đã giúp người dân chuyển từ tư duy điều trị bị động sang chủ động chăm sóc sức khỏe.

“Ngay trong câu chuyện về thực phẩm chức năng, chúng ta cũng thấy rõ một mặt tích cực của sự thay đổi này. Nhiều người ý thức hơn trong việc phòng bệnh từ sớm hoặc tăng cường sức khỏe để hạn chế nguy cơ mắc bệnh.

Nếu như ngày xưa khái niệm thực phẩm chức năng hầu như không tồn tại, người dân chỉ biết đến việc bổ sung canxi, vitamin A cho trẻ em theo chỉ định của cơ quan y tế, thì nay họ đã biết tự tìm hiểu và lựa chọn những sản phẩm phù hợp với thể trạng và nhu cầu của mình”, BS Thành nói.

Điều này cũng đặt ra yêu cầu cao hơn về quản lý chất lượng và thông tin chính thống, nhưng nhìn ở góc độ tích cực thì đó là một sự phát triển rất đáng mừng. Bởi lẽ, thay đổi thói quen từ “chờ bệnh mới chữa” sang “phòng bệnh từ sớm” chính là bước tiến lớn trong nhận thức cộng đồng.

Với tư cách là người làm trong ngành y, ông  đánh giá rất cao sự chuyển biến này, cả ở tư duy lẫn hành động của người dân, vì nó cho thấy xã hội Việt Nam đang tiến gần hơn tới một mô hình chăm sóc sức khỏe chủ động, bền vững và hiện đại.

Với thực phẩm chức năng, ông khuyến cáo sử dụng theo từng đợt, dựa trên nhu cầu thực tế và tình trạng của từng người bệnh. Nhu cầu này được xác định thông qua thăm khám, xét nghiệm và đánh giá lâm sàng, chứ không phải cảm tính.

Ví dụ, trẻ em đang trong giai đoạn phát triển xương có thể được bổ sung canxi; phụ nữ mang thai hoặc người cao tuổi thiếu máu cần bổ sung acid folic và vitamin B12; người già có biểu hiện loãng xương được khuyên dùng thêm canxi và vitamin D. Tất cả những bổ sung này đều phải có cơ sở y học rõ ràng.

Tuy nhiên, ở người cao tuổi đang sử dụng nhiều loại thuốc, việc bổ sung thêm thực phẩm chức năng có thể gây tương tác.

Dù là vitamin hay khoáng chất, khi đưa vào cơ thể đều phải trải qua quá trình hấp thu, chuyển hóa và thải trừ qua gan, thận và cả da. Nếu hệ thống chuyển hóa này đã chịu tải từ nhiều loại thuốc, thì việc thêm thực phẩm chức năng có thể ảnh hưởng đến hoạt động của thuốc.

“Thuốc và thực phẩm chức năng đều có vai trò riêng, nhưng phải được sử dụng có chỉ định, đúng liều, đúng thời điểm và có theo dõi y khoa. Thực phẩm chức năng không thể thay thế thuốc, và khi phối hợp không đúng cách, nó có thể gây hại nhiều hơn là có lợi”, BS Thành chia sẻ.

Ảnh: Tiến Tuấn