Những người trẻ bị AI thao túng: Từ cánh tay nối dài trở thành chiếc nạng

Giới trẻ lạc lối trong mê cung AI

“Tôi nhận ra mình đã vào trường bằng sự cố gắng và chất xám của bản thân, nhưng lại tốt nghiệp bằng bộ máy trí tuệ công nghiệp”, Thanh Bình (22 tuổi) sinh viên năm cuối một trường đại học tại Hà Nội chia sẻ.

Chỉ còn hai tiếng nữa là đến hạn nộp bài tập lớn cuối cùng của đời sinh viên. Bài tập mà đáng lẽ Bình phải bắt đầu từ hai tuần trước. Nhưng thay vì những đêm miệt mài bên sách vở, Bình đã chọn “ra lệnh” cho ChatGPT.

Cậu sinh viên chỉ việc nạp dữ liệu bảng phân công công việc, nêu yêu cầu và AI sẽ tự động viết những phần mang tên mình.

“Kết quả có thể trót lọt qua mắt giảng viên, nhưng sự tiếc nuối và cảm giác trống rỗng về một thành quả không thực sự thuộc về mình thì còn mãi”, Bình ngậm ngùi.

Theo ông Đinh Trần Tuấn Linh – chuyên gia về công nghệ AI và truyền thông marketing, việc người trẻ sử dụng AI không còn là chuyện hiếm.

“Theo nhiều khảo sát đã công bố cũng như việc tôi được chứng kiến trực tiếp tại các trường học, doanh nghiệp, tỷ lệ sử dụng ít nhất một phần mềm AI có thể lên tới 80–90%, đặc biệt rõ rệt ở nhóm người trẻ – sinh viên – thậm chí học sinh”, ông Linh cho biết.

Không chỉ dừng lại ở việc tra cứu bài tập bằng các ứng dụng AI, Ánh Dương (20 tuổi) thường xuyên coi ChatGPT là “chuyên gia đa ngành” của mình.

“Cứ có bất cứ vấn đề gì trong cuộc sống, tôi đều sẽ tâm sự với ChatGPT. Thậm chí là nhờ ChatGPT xem bói, coi tử vi hộ mình”, Dương nói.

“Ban đầu, AI là công cụ để tìm kiếm thông tin, nghiên cứu, viết nội dung hay tạo ảnh.

Nhưng giờ đây, người dùng trẻ đã bắt đầu chuyển sang các tác vụ cá nhân hơn: tâm sự cùng AI, nhờ AI xem bói, tư vấn và trò chuyện, hoặc nhờ AI giải quyết các vấn đề riêng tư và công việc của họ: làm bài tập, viết luận, viết báo cáo, và thực hiện những công việc đòi hỏi tư duy và gắn bó với AI mật thiết hơn”, chuyên gia Tuấn Linh nhận xét.

Ranh giới mong manh giữa hỗ trợ và lạm dụng

Không thể phủ nhận những lợi ích mà AI mang lại. Các công cụ như ChatGPT, Gemini hay NotebookLM (một công cụ AI của Google) có khả năng tóm tắt văn bản, vẽ sơ đồ tư duy, hệ thống kiến thức, thậm chí hỗ trợ lập trình hay sáng tạo nội dung.

Lương Vinh (21 tuổi) – một sinh viên đang theo học hai chuyên ngành Marketing và Quan hệ công chúng chia sẻ rằng, NotebookLM đã giúp Vinh rất nhiều trong việc hệ thống bài vở, đọc giáo trình và làm đề cương, góp phần duy trì điểm GPA tốt ở cả hai trường.

“Khi đến trước kỳ thi, tôi thường sử dụng tính năng tóm tắt văn bản thành giọng nói của NotebookLM để nghe lại nội dung bài học, tranh thủ lúc nấu ăn, dọn nhà để ôn bài ”, Vinh kể.

Tuy nhiên, ranh giới giữa việc sử dụng AI như một công cụ hỗ trợ và việc lạm dụng AI lại vô cùng mong manh. Chuyên gia Tuấn Linh nhận định, đây có thể không hẳn là “lạm dụng” mà là một dạng “phó thác và phụ thuộc”.

Vũ Văn Nam và Nguyễn Văn Anh Khôi (21 tuổi), sinh viên một trường đại học danh tiếng ở Hà Nội, cũng vừa trải qua một cú sốc mang tên “phụ thuộc AI”.

Từng tự tin với khả năng làm chủ công nghệ, sử dụng AI để tham khảo, kiểm tra chính tả hay hỗ trợ học tiếng Anh, cả hai không ngờ giờ đây mình lại phụ thuộc vào AI rất nhiều.

Anh Khôi bộc bạch về sự trượt dài của bản thân: “Tôi dần bước qua ngưỡng giới hạn của bản thân, ban đầu chỉ là thử nhưng lâu dần mình bị phụ thuộc. Cứ khi nào bắt tay vào làm bài tập gì đó, dù gấp hay không, việc đầu tiên mình làm là tra ChatGPT, Gemini thay vì vào các kho học thuật như ResearchGate và Google Scholar như trước đây”.

Chuyên gia Tuấn Linh cho rằng người trẻ đang dùng AI để tránh né sự phức tạp, giải quyết vấn đề ở bề nổi, chứ không phải để đào sâu và kiến tạo. Điều này đang biến AI từ một “cánh tay nối dài” của trí tuệ con người thành một “chiếc nạng” cho sự lười biếng tư duy.
“Tôi nhìn thấy những thế hệ đang đứng trước một công cụ vĩ đại, nhưng lại chọn dùng nó để làm những việc tầm thường. Tiềm năng là vô hạn, nhưng cách họ khai thác, trí tưởng tượng của họ thì lại cực kỳ hạn chế”, chuyên gia Tuấn Linh nhận định về cách không ít người trẻ đang khai thác và sử dụng AI.

Sự tiện lợi đến mức “chỉ cần hỏi là có” đã vô tình làm thui chột đi kỹ năng tìm kiếm, phân tích và tổng hợp thông tin – những kỹ năng tối quan trọng trong môi trường học thuật và cả trong công việc sau này.

Tư duy phản biện bị “đồng hoá”

Việc lạm dụng AI không chỉ ảnh hưởng đến cá nhân mà còn làm xói mòn giá trị của các hoạt động học tập mang tính tương tác cao như làm việc nhóm.

Vũ Văn Nam, với vai trò một trưởng nhóm, cảm thấy vô cùng căng thẳng khi liên tục nhận về những sản phẩm “na ná nhau” từ các thành viên.

“Việc sử dụng AI quá mức trong làm việc nhóm khiến ý nghĩa của việc làm việc nhóm bị mất đi, không còn hiệu quả”, Nam chia sẻ.

Bản chất của làm việc nhóm là để các thành viên cùng đóng góp ý tưởng, tranh luận và hoàn thiện bài tập một cách chỉn chu nhất. Nhưng khi mỗi người đều dựa dẫm vào AI, sản phẩm cuối cùng chỉ là một tập hợp những ý tưởng do máy móc tạo ra, thiếu đi tính độc đáo, sự phản biện và dấu ấn cá nhân.

“Chất lượng bài tập nhóm giảm xuống vì đều do trí tuệ nhân tạo nghĩ ra, không còn tính phản biện và tất cả đều có cấu trúc y xì nhau”, Nam bức xúc.

Nam cũng chia sẻ thêm, giờ đây khi phản biện nhận xét, ý kiến của các bạn và thầy cô sau khi thuyết trình, nhóm của Nam không còn rôm rả thảo luận. Thay vào đó, nhóm chia mỗi người một ý, tự tra AI, tự đọc câu trả lời trước lớp như một cỗ máy.

Sự phụ thuộc vào AI không chỉ dừng lại ở việc “nhờ” làm bài tập. Nhiều bạn trẻ còn sẵn sàng chi những khoản tiền không nhỏ cho các công cụ AI vì một niềm tin mơ hồ rằng “bản Pro sẽ thông minh hơn bản miễn phí”.

Thu Trang (20 tuổi) là một ví dụ điển hình. Nghe ai mách công cụ AI nào “xịn” Trang đều không ngần ngại mở ví, từ ChatGPT Plus, Gemini cho đến Grok, tất cả đều được cô sinh viên này chi trả vài trăm nghìn đồng mỗi tháng để sở hữu.

Thế nhưng, sự đầu tư tốn kém này không mang lại hiệu quả như mong đợi.

Trang thừa nhận: “Mỗi khi tra cứu vấn đề gì đó, tôi đều tìm kiếm ở các công cụ AI khác nhau; khi kết quả không giống nhau, tôi không biết nên tin công cụ nào, cuối cùng còn tốn thời gian xác minh nhiều hơn so với tự tìm kiếm như trước đây”.

Mặc dù, Trang cảm thấy hối hận vì đáng lẽ nên đầu tư thời gian tìm hiểu để khai thác tối đa công dụng của một công cụ, thay vì chạy theo số lượng. Nhưng rồi, “vì lười và chưa biết công cụ nào là chính xác nhất”, mỗi tháng Trang vẫn tiếp tục tiêu tốn không ít tiền bạc và thời gian cho những chatbot của mình.

Chủ động hơn với AI

Cái giá phải trả không chỉ là tiền bạc. Đó còn là những điểm số thấp, những cơ hội học bổng vuột mất, và quan trọng hơn cả là sự bào mòn khả năng tư duy độc lập, sự sáng tạo và cảm giác tội lỗi, tiếc nuối vì những thành quả “vay mượn”.

“Về bản chất, đó không hẳn là lỗi của người trẻ, mà là một thách thức chung của cả xã hội trong kỷ nguyên AI”, chuyên gia Tuấn Linh đánh giá. Theo ông, việc phụ thuộc này là một phản ứng tự nhiên của con người khi đối mặt với một công nghệ mạnh mẽ mà họ chưa được trang bị đầy đủ công cụ và tư duy để làm chủ nó.

Ông Linh nhận định, không nên chỉ nhìn nhận AI như một xu hướng nhất thời, mà hãy coi đó là “hơi thở” không thể thiếu của kỷ nguyên chúng ta đang sống. Ông nhấn mạnh tầm quan trọng của việc người trẻ phải chủ động trở thành những “nhạc trưởng”, người dẫn dắt và điều khiển AI một cách hiệu quả.

Để làm được điều này, chuyên gia Tuấn Linh khuyến khích việc học “Prompt Engineering” – một kỹ năng giúp người dùng “ra lệnh” cho AI một cách thông minh, để AI trở thành công cụ phục vụ đắc lực cho mục tiêu của mình: “Hãy hình dung AI như một trợ lý giám đốc vận hành (COO) tài năng, còn bạn chính là giám đốc điều hành (CEO) – người nắm quyền quyết định cuối cùng”, ông giải thích.

Tuy nhiên, chuyên gia cũng lưu ý rằng con người không nên phụ thuộc hoàn toàn vào AI. Việc luôn kiểm chứng, đối chiếu và phản biện lại những thông tin do AI cung cấp là vô cùng quan trọng.

Song song, người trẻ cần không ngừng trau dồi những “năng lực đặc biệt” của con người, đó là tư duy phản biện, khả năng sáng tạo và trí tuệ cảm xúc (EQ) – thứ mà máy móc khó có thể thay thế.

“Thế giới AI thay đổi không ngừng. Vì vậy, việc liên tục cập nhật kiến thức, sẵn sàng thử nghiệm những công nghệ mới là yếu tố then chốt để các bạn trẻ không bị bỏ lại phía sau”, ông Tuấn Linh chia sẻ.