Tên triển lãm “Ngũ hình” gây tranh cãi, Giám đốc Văn Miếu và họa sĩ nói gì?

Ngày 2/8, Trung tâm Hoạt động Văn hóa Khoa học Văn Miếu – Quốc Tử Giám phối hợp cùng nhóm nghệ sĩ Ngũ Hình tổ chức khai mạc triển lãm Ngũ hình 2 tại Di tích Quốc gia đặc biệt Văn Miếu – Quốc Tử Giám.

Tên gọi Ngũ hình khiến không ít người lần đầu nghe qua phải tò mò, thắc mắc về dụng ý nghệ thuật của những nghệ sĩ đứng sau. Trong bối cảnh nghệ thuật đương đại ngày càng cởi mở và đa nghĩa, việc lựa chọn một cái tên vừa lạ tai, vừa dễ gợi liên tưởng đã tạo ra phản ứng trái chiều ngay từ khi triển lãm được công bố.

Ông Ngô Vương Anh đưa ra quan điểm: “Khi nghe tên triển lãm là Ngũ hình, là một người xem bình thường, tôi tự nhiên đã đặt ra câu hỏi: Tại sao lại đặt tên triển lãm là Ngũ hình, có liên quan gì đến 5 hình phạt không?”.

Theo ông, việc việc chọn/đặt tên và nội dung của triển lãm như thế nào là chuyện của các họa sĩ. Tuy nhiên, ông cho rằng với hiểu biết của số đông quần chúng chưa được học nhiều về Hán Nôm cũng như có nhiều hiểu biết về âm dương – ngũ hành của phương Đông nói chung, thì ngũ hình tương ứng với 5 loại/mức hình phạt thời phong kiến gồm: Xuy, trượng, đồ, lưu, tử – đánh bằng roi, đánh bằng gậy, thích chữ lên mặt, đày đến miền xa heo hút, phải lao động khổ sai và cuối cùng là hình thức/mức độ cao nhất: “xử chết” – tử hình.

“Đó là điều đã “ghim” trong nhận thức của số đông chứ không phải là khái niệm ngũ hình là ứng với 5 loại hình/khối ứng với ngũ hành mà những người am hiểu Hán học có thể hiểu”, ông nói.

Một người khác có nickname là Phuongtq thì chia sẻ: “Nếu nhìn từ góc độ nghệ thuật truyền thống như thư pháp hay hội họa, thì “ngũ hình” là một khái niệm đã có từ lâu không phải bây giờ mới xuất hiện, nó mang nhiều tầng ý nghĩa về tạo hình và mỹ học. Cụm từ này không mới, cũng không mang hàm ý tiêu cực như một số cách hiểu hiện đại”.

Trước những ý kiến trái chiều về cụm từ “ngũ hình”, Ban tổ chức và các nghệ sĩ liên quan đã lên tiếng giải thích rõ ràng về ý nghĩa tên gọi, cũng như tinh thần của triển lãm.

Ông Lê Xuân Kiêu – Giám đốc Trung tâm Hoạt động Văn hóa Khoa học Văn Miếu – Quốc Tử Giám – cho biết, ngay từ lần đầu tiên nhóm họa sĩ đề xuất tên triển lãm là Ngũ hình, đơn vị đã yêu cầu lý giải rõ ràng để tránh gây hiểu lầm trong công chúng.

“Sau khi nghe cách lý giải của nhóm họa sĩ và xin ý kiến chuyên môn từ TS Phạm Văn Ánh – một chuyên gia Hán Nôm, chúng tôi đồng thuận với cách hiểu “ngũ hình” là ngũ hình dạng, hoàn toàn không liên quan đến hình phạt. Từ đó, triển lãm đã được tổ chức và nhận được nhiều phản hồi tích cực từ khách tham quan”, ông Kiêu nhấn mạnh.

Ông cũng cho biết thêm, trong lần tổ chức thứ 2, triển lãm vẫn lấy cảm hứng từ văn hóa truyền thống, được Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội cấp phép và Văn Miếu tạo điều kiện tổ chức trên tinh thần hỗ trợ các sáng tạo nghệ thuật lành mạnh.

Chia sẻ với phóng viên Dân trí, TS Phạm Văn Ánh – Phó Viện trưởng Viện Văn học, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam – cho rằng, về tên gọi “ngũ hình”, nếu người đặt tên đã là những người hoạt động trong lĩnh vực nghệ thuật, họ hẳn đã có chủ đích và định hướng rõ ràng.

Với công chúng chưa có nhiều hiểu biết về nghệ thuật tạo hình, việc thắc mắc là điều dễ hiểu. Tuy nhiên, cần tiếp cận vấn đề từ nhiều chiều để tránh hiểu lầm.

Ông giải thích: “Trong Hán ngữ, “ngũ hình” có thể mang nhiều nghĩa khác nhau, do hiện tượng đồng âm dị nghĩa. Một mặt, đúng là trong lịch sử, “ngũ hình” từng được hiểu là 5 hình phạt thời phong kiến. Nhưng đồng thời, “hình” cũng có nghĩa là hình dáng, hình khối”.

TS Phạm Văn Ánh cũng chỉ ra rằng, khái niệm “ngũ hình” không xa lạ trong văn hóa phương Đông. Trong võ thuật, có “ngũ hình quyền” mô phỏng dáng của năm loài vật như rồng, hổ, báo, hạc, rắn.

Trong Phật giáo và y học truyền thống, “ngũ hình” tương ứng với 5 hình học cơ bản: Tròn, chữ nhật, sóng, tam giác, vuông, lần lượt gắn liền với ngũ hành: Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ.

Ngoài ra, theo chuyên gia, các hình dáng này cũng gắn với ngũ sắc (5 màu cơ bản), ngũ vị (5 vị trong ẩm thực), ngũ phương (5 phương vị), và ngũ tạng (5 cơ quan nội tạng) – vốn là những yếu tố cốt lõi trong văn hóa phương Đông, đặc biệt là văn hóa Việt Nam.

Khái niệm này còn xuất hiện trong Đạo giáo, ám chỉ 5 bộ phận của cơ thể con người (đầu và tứ chi) – phản ánh tư tưởng về khí chất, tạo tác con người.

“Những khái niệm này đã tồn tại từ lâu trong kho tàng tri thức truyền thống. Ngôn ngữ Hán – Việt rất phong phú, có nhiều từ đồng âm nhưng nghĩa khác nhau. Chúng ta cần tiếp cận đa chiều thay vì một chiều.

Trong trường hợp này, hiểu “ngũ hình” là hình khối, hình dáng – yếu tố cơ bản của tạo hình nghệ thuật – là hoàn toàn chính xác và phù hợp với bối cảnh”, TS Phạm Văn Ánh nhấn mạnh.

Là một trong 5 thành viên tham gia triển lãm, họa sĩ Trường Thịnh (giảng viên Trường Đại học Sư phạm Nghệ thuật Trung ương) khẳng định, nhóm không có bất kỳ dụng ý chính trị hay liên tưởng tiêu cực nào khi chọn tên gọi này.

Anh giải thích rằng, “ngũ” ở đây đơn giản là con số 5 – đại diện cho 5 nghệ sĩ, mỗi người một phong cách, một cách nhìn và tạo hình khác nhau. Còn “hình” là hình dáng, hình khối – yếu tố cốt lõi của nghệ thuật tạo hình.

Theo anh, triển lãm lần này là sự tiếp nối của lần tổ chức trước, nhưng mở rộng về chất liệu và nội dung. Các tác phẩm khai thác đa dạng đề tài: Từ đời sống, thiên nhiên, đến chiều sâu nội tâm và ký ức văn hóa.

Bản thân họa sĩ Trường Thịnh mang đến 5 bức tranh màu nước trên lụa, thể hiện những khoảnh khắc tĩnh tại, nhẹ nhàng – như một hành trình tìm kiếm sự an yên trong tâm hồn.

Hoạ sĩ chia sẻ thêm: “Nghệ thuật truyền thống đôi khi dễ bị lãng quên giữa đời sống hiện đại, nhưng thông qua thị giác, thông qua nghệ thuật, chúng tôi mong muốn khơi lại những giá trị ấy – những âm hưởng còn vọng lại từ thời phong kiến, từ ký ức dân tộc, từ những gì cha ông để lại, để làm chất liệu nuôi dưỡng cảm hứng sáng tác hôm nay”.

Đồng quan điểm, KTS, họa sĩ Trần Minh Tuấn cho biết nhóm đã cân nhắc kỹ trước khi chọn tên Ngũ hình cho triển lãm, bởi đây là một khái niệm giàu ý nghĩa trong tư tưởng phương Đông.

Theo anh, ngũ hình là 5 hình dáng cơ bản: Tròn, chữ nhật, sóng, tam giác, vuông – tương ứng với ngũ hành: Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ. Đây là những yếu tố tạo nên thế giới hình ảnh trong nghệ thuật, cũng như ngũ hành tạo nên vạn vật trong vũ trụ.

Anh cũng lý giải, trong văn hóa phương Đông – đặc biệt là Việt Nam – ngũ hành là nền tảng tư duy, từ đó hình thành nhiều hệ quy chiếu khác như ngũ sắc (màu sắc), ngũ cung (âm nhạc), ngũ vị (ẩm thực), ngũ tạng (y học), ngũ phương (không gian)… Tất cả đều phản ánh một nguyên lý chung: Sự hài hòa giữa các yếu tố khác biệt.

KTS, họa sĩ Trần Minh Tuấn chia sẻ với phóng viên Dân trí rằng, từ góc nhìn đó, nhóm đặt ra câu hỏi: Liệu có thể tồn tại một “ngũ hình” tương ứng trong nghệ thuật tạo hình?

Với KTS Trần Minh Tuấn, câu trả lời là hoàn toàn có. Đồng thời, tên gọi này cũng là tuyên ngôn sáng tác của nhóm: “Mỗi nghệ sĩ mang một phong cách, một “hình” riêng, nhưng cùng hướng tới sự đối thoại với đời sống hiện đại trong tinh thần hài hòa và tiếp nối văn hóa truyền thống”.

Về việc tên gọi có thể gây hiểu lầm với nghĩa “5 hình phạt” trong Hán – Việt, KTS Trần Minh Tuấn nói: “Tiếng Việt có rất nhiều từ đồng âm khác nghĩa. Ý nghĩa phụ thuộc vào cách nhìn nhận và ngữ cảnh. Với chúng tôi, “ngũ hình” là 5 hình cơ bản tạo nên vẻ đẹp và cấu trúc thế giới, không phải một thuật ngữ cổ lỗi thời”.

Anh cho biết, tại triển lãm Ngũ hình 2, mỗi nghệ sĩ mang đến số lượng và quy mô tác phẩm khác nhau: Có người chỉ có 3 tác phẩm nhưng khổ lớn tới 7m, có người nhiều bố cục nhỏ hơn. Riêng anh trưng bày 7 tác phẩm, phần lớn hoàn thành trong năm 2025.

“Điểm chung trong các tác phẩm là tinh thần hướng về vẻ đẹp – từ thiên nhiên, văn hóa truyền thống đến sự mộc mạc, tinh tế và lòng trắc ẩn. Quan trọng không nằm ở kỹ thuật, mà ở cảm xúc và cách mỗi nghệ sĩ phát hiện vẻ đẹp trong cuộc sống”, tác giả chia sẻ thêm.

Anh lấy ví dụ về tác phẩm vẽ hội vật đầu xuân – một sinh hoạt văn hóa quen thuộc, nhưng chỉ khi bước qua tuổi 50, anh mới thực sự cảm nhận được chiều sâu của nó.

Trần Minh Tuấn chia sẻ: “Hội vật không chỉ là trò chơi dân gian, mà còn chứa đựng tinh thần thượng võ, sự hồn nhiên cộng đồng và bản lĩnh dân tộc trong những giai đoạn biến động.

Phát hiện này khiến tôi rung động và muốn thể hiện lại bằng hội họa. Đó là điều tôi gọi là “sự khai mở’ – điều ta từng thấy, từng đi qua, nhưng chỉ đến một thời điểm nào đó, ta mới thực sự nhìn ra vẻ đẹp của nó”.

Với anh, Ngũ hình không đơn thuần là con số 5 nghệ sĩ mà là biểu tượng cho sự đa dạng, hòa hợp và gắn kết giữa nghệ thuật tạo hình và dòng chảy văn hóa truyền thống.

“Điều quan trọng là thông qua trải nghiệm cá nhân, người nghệ sĩ phát hiện ra vẻ đẹp trong những gì tưởng như bình thường nhất – và qua đó, góp phần giữ gìn và lan tỏa giá trị của cái đẹp, của văn hóa truyền thống trong đời sống đương đại.

Chúng tôi tin rằng, nếu gắn bó với cuộc sống, thì nghệ thuật sẽ không bao giờ cũ. Bởi mỗi năm, mỗi người sẽ lại có những phát hiện mới, những cảm nhận mới – và từ đó, lại tiếp tục sáng tạo”, KTS Trần Minh Tuấn bày tỏ.